گزارش ایت بال؛
کوتاهی دولتهای قبل در راه اندازی ابر لابراتوار ملی
به گزارش ایت بال طرح ملی چشمه نور اَبَر آزمایشگاهی است که پژوهشگران در حوزه های مختلف می توانند از آن برای پیشبرد اهداف علمی استفاده کنند اما مجریان این طرح معتقدند دولتهای قبل در اجرای آن کوتاهی کردند.
خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری؛ میترا سعیدی کیا: هم اکنون بیشتر از هزار مجموعه آزمایشگاهی در کشور فعال می باشند تا نیاز پژوهشگران به تحقیقات در زمینه های مختلف را مرتفع کنند. اما برخی پروژه های پیشرفته در لابراتوار های معمولی به نتیجه نمی رسند و باید با تجهیزات خاصی انجام شوند تا نتیجه مطلوب را داشته باشند بنابراین پژوهشگران برای پیشرفت در حوزه های مختلف پزشکی هسته ای، داروسازی و تصویربرداری از سلول ها و غیره احتیاج به اَبَر لابراتوار هایی دارند که متمرکز بر پرتوهای «سنکروترون» یا «پرتوهای نوری بسیار درخشنده» باشد.
در حال حاضر کشورهای اروپای غربی، آمریکا، ژاپن، چین و روسیه توانسته اند این لابراتوار برپایه پرتوهای «سنکروترون» را راه اندازی کنند و به سایر کشورها خدمات عرضه کنند.
به دلیل اهمیت این مساله و دامنه گستره تحقیقات بر اساس این تکنولوژی، تقریباً یک دهه است که پژوهشگاه دانش های بنیادی مبادرت به راه اندازی چنین آزمایشگاهی کرده است. این آزمایشگاه، معطوف به پرتوهای نوری بسیار درخشنده است که تحت عنوان پروژه «شتابگر ملی» از سال ۱۳۸۸ در کشور آغاز شد. این طرح یکی از بزرگترین پروژه های علمی کشور شمرده می شود که یک لابراتوار عظیم است و زمینه اجرای تحقیقات رشته های مختلف را برای محققان هموار می سازد.
به طور دقیق تر «شتابگر ملی»، مجتمع بزرگی از شتابگرهای پیچیده، ابزارهای تجربی و لابراتوار های متنوع است که در دهه های آینده نیروی محرکه اصلی برای رسیدن به اهداف علمی و مهندسی مهم کشور خواهد بود. این شتابگر به سبب تابش فوتونی شدیدی که در آن تولید می شود «چشمه نور» نامیده می شود.
به همین ترتیب، کارهای مطالعاتی و انجام طراحی های اولیه و مفهومی طرح با تشکیل گروههای مختلف علمی، فنی و تخصصی برای انجام طراحی های اولیه و مفهومی شروع و بعد از آن مشورت ها برای ساخت شتابگر سنکروترون الکترون و مطالعات جایابی شروع شد. برای انتخاب ساختگاه طرح چشمه نور ایران، سه منطقه شامل منطقه ۲۲ تهران، دانشگاه صنعتی اصفهان و اراضی شمال دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین پیشنهاد شدند. مهم ترین معیارهایی که برای انتخاب ساختگاه طرح مورد توجه قرار گرفتند «ایمنی در مقابل لرزش های زمین»، «آمایش سرزمین»، «دسترسی به محیط های صنعتی -دانشگاهی و ریلی- هوایی» بودند. سرانجام با انجام مطالعات زمین شناسی و لرزه نگاری و با در نظر گرفتن سایر عوامل، شهر قزوین بعنوان محل ساخت پروژه بزرگ چشمه نور ایران برگزیده شد.
این طرح ملی، نخستین تسهیلات آزمایشگاهی در مقیاس بزرگ برای پژوهش های بین رشته ای در ایران است و انتظار می رود بعد از تأسیس آزمایشگاه، سالانه هزاران دانشمند و محقق از این لابراتوار ملی در تحقیقات خود استفاده کنند. هدف اصلی این طرح ملی، ایجاد نخستین لابراتوار مقیاس بزرگ برای انجام تحقیقات نانو فناوری و مطالعات بین رشته ای در ایران و رفع نیازهای فنی و تخصصی دانشمندان و محققان کشور است.
بخش های شتابگر ملی
روند کار در شتابگر ملی به این صورت است که نخست الکترون ها در تفنگ الکترونی تولید شده و وارد شتابگر خطی می شوند. در شتابگر خطی (که شامل سه بخش است) انرژی آنها به ۱۵۰MeV رسیده و از راه خط انتقال Linac to Booster به حلقه بوستر وارد می شوند.
انرژی الکترون ها در بوستر به ۳GeV می رسد و سپس خط انتقال Booster to Storage ring الکترون ها را به سمت حلقه انبارش هدایت می کند. الکترون های انبار شده در این جا با بهره بردن از مغناطیس های خم کننده و ابزارهای الحاقی فوتونهایی در محدوده مادون قرمز تا پرتو ایکس سخت با شدتی میلیونها برابر لامپ پرتو ایکس تولید می کنند.
این پرتوها به خطوط باریکه هدایت شده و جهت استفاده کاربران آماده می شود. برای رسیدن به گسیلندگی خیلی کم، صرفه جویی در انرژی و هزینه، حلقه انبارش چشمه ی نور ایران بر پایه میدان مغناطیسی ۰.۷۲T طراحی شده است.
یکی از بخش های شتابگر ملی؛ شتابگر خطی
اجرای این پروژه عظیم اهداف علمی و فناورانه دیگری هم دارد؛ اثبات قدرت علمی ایران با ساخت شتابگر «سنکروترون» بعنوان نخستین و برترین کشور در زمینه علوم، پژوهش و فناوری در خاورمیانه و کسب جایگاه شایسته در جهان، از دیگر هدف های طرح چشمه نور به شمار می روند.
البته پیشبینی شده استفاده از شتابگر بعنوان موتور اکتشافات جهت جذب دانشجویان و محققان کارآمد کشور و تأمین محیط و تسهیلات آزمایشگاهی مناسب برای آنها و در نهایت جلوگیری از فرار مغزها از کشور شود.
به واسطه راه اندازی چنین لابراتوار مقیاس بزرگی، عرضه و صدور خدمات پژوهشی و تجربی به سایر کشورهای منطقه و محققان و دانشمندان آنها، دستیابی به فناوری طراحی و ساخت شتابگر سنکروترون نسل سوم و ایجاد توانایی در توسعه آن تا رسیدن به مرزهای دانش و فناوری در این رشته از علوم از راه استفاده حداکثری از نیروهای متخصص داخلی، دستیابی به دانش طراحی و ساخت تجهیزات و قطعات شتابگر شامل دینامیک باریکه فراهم می شود. طراحی و توسعه مواد و ترکیبات جدید با ساختارهای راهبردی، طراحی و ساخت داروهای جدید و انجام تحقیقات و آزمایش های پزشکی، ساخت بافت های مصنوعی و پیوند اندام، نوآوری در صنایع تولید انواع مواد (پلاستیک، لاستیک، فیبر، ابریشم و غیره)، آزمایش و تحقیق در خوردگی فلزات، آلیاژها و انواع مواد غذایی و بهداشتی از اهداف کاربردی هستند که به واسطه شتابگر می تواند به نتیجه برسد.
یکی از بخش های شتابگر ملی؛ کاواک بسامد رادیویی
هم حالا و در شروع فعالیت طرح، فیزیکدانان و مهندسان با تخصص های مختلف به صورت مستقیم در گروههای تخصصی این پروژه مشغول به کار هستند. همینطور حدود ۲۰۰ دانشمند، محقق و استاد از دانشگاه ها و مراکز مختلف علمی کشور و جهان و شرکتهای صنعتی مختلف به طور مستقیم و غیرمستقیم در این طرح همکاری می کنند.
بسیاری از محققان ایرانی در رابطه با تحقیقات سنکروترون که در ایران یا کشورهای دیگر مشغول به تحقیق هستند.
نمی خواهیم برای تکمیل پروژه چشمه نور قطعه ای از خارج بیاوریم
دکتر محمد جواد لاریجانی، رئیس پژوهشگاه دانش های بنیادی قبل از این در مورد آخرین وضعیت پروژه به خبرنگار مهر اظهار داشت: این پروژه فازهای مختلف اجرایی دارد و برای عملیاتی شدن در حد دو باریکه حداقل ۱۰ سال دیگر زمان می برد تا محققان رشته های مختلف بتوانند از آن استفاده کنند. فاز اول این پروژه به انجام رسیده که شامل طراحی کلی، مفهومی و زیرساختی می شود و فاز دوم پروژه شتابگر ملی هم که مربوط به تشکیل واحدهای تحقیق و توسعه می شود در چهار - پنج حوزه انجام شده است.
لاریجانی ضمن تاکید به این که ما نمی خواهیم برای تکمیل پروژه قطعه ای از خارج بیاوریم اظهار داشت: با حمایت معاونت علمی و فناوری جهشی در پیشرفت پروژه اتفاق افتاده است. البته که قراردادهایی با برخی کشورهای دیگر دنیا و مشاوران بین المللی منعقد کردیم که در بحث شتابگر کمک کنند. امیدواریم روزی که این شتابگر راه بیافتد چندین هزار دانشمند بتوانند از آن استفاده کنند.
رئیس پژوهشگاه دانش های بنیادی در مورد اعتبارت این پروژه همینطور اضافه کرد: از ابتدا تا آخر پروژه تقریباً ۳۰۰ میلیون دلار هزینه دارد. شتابگر ملی کاربردهای گوناگونی در پزشکی، پرتودرمانی، علم فیزیک، الکترونیک و… دارد که به هرکدام از این کاربردها یک باریکه اختصاص پیدا می کند. یکی از باریکه های این پروژه، «شتابگر خطی» است و نخستین قرارداد استفاده از آن با دانشگاه تربیت مدرس منعقد شده است.
به گفته لاریجانی ما در کشور به هفتاد نمونه شتابگر خطی نیاز داریم.
آخرین وضعیت پروژه چشمه نور یا شتابگر ملی
آرش صادقی پناه، سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران هم در گفتگویی به مهر اضافه کرد: طرح چشمه نور ایران؛ «شتابگر ملی» یک لابراتوار بزرگ بین رشته ای مبتنی بر شتاب دهنده سنکروترون است که در پژوهشگاه دانش های بنیادی اجرا می شود. این پروژه از ۱۰ سال پیش شروع شده و تابحال فازهای طراحی مفهومی و طراحی پایه این پروژه در پژوهشگاه دانش های بنیادی به اتمام رسیده است.
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران با اعلان اینکه طراحی مفهومی طرح چشمه نور ایران با کمک مشاوران خارجی در چارچوب کمیته مشورتی، انجام گرفته است، اظهار داشت: مشاوران خارجی برجسته از لابراتوار های مختلف دنیا در این کمیته حضور دارند تا طراحی های پروژه باکیفیت و اطمینان پذیری بالا پیش رود.
وی با اعلان اینکه در حین انجام طراحی های مفهومی و پایه، حجم زیادی از تحقیق و توسعه هم در محل پروژه اجرا شده است، اظهار داشت: طرح چشمه نور ایران به واسطه ماشین ها و تجهیزات مدرن خود می تواند تابشی همدوس را تولید نماید که در تصویربرداری های مختلف پزشکی، داروسازی، عکسبرداری از فعل و انفعالات داخل سلول ها، مواد و بهینه سازی مصرف سوخت و انرژی و غیره به کار می آید.
به گفته سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران، تفاوت اصلی این تابش با اشعه ایکس معمولی در طیف باریکه و تک انرژی بودن آن است درحالی که در تابش های معمولی طیف انرژی این تابش پهن است. بنا بر این تابش باکیفیت آن تاثیر زیادی در دقت خروجی و تشخیص ها دارد.
وی با اعلان اینکه که پروژه های مشابه در سایر کشورها معمولا در صورت تأمین مالی، در یک بازه زمانی ۵ تا ۶ ساله به بهره برداری رسیده اند، اضافه کرد: البته شتاب دهنده های سزامی و آلبا، نمونه هایی از این پروژه در دنیا هستند که مدت ساخت آنها طولانی تر بوده است. پیشبینی می شود فاز اول بهره برداری طرح چشمه نور هم با ۷ خط باریکه پس از تأمین مالی طی ۵-۶ سال به اتمام برسد.
به گفته صادقی پناه، لابراتوار های زیادی در دنیا نظیر سزامی، الترا، آلبا، سرن و … با این پروژه همکاری علمی دارند.
یکی از بخش های شتابگر ملی؛ ابزارهای الحاقی
ساخت شتابدهنده پیشرفته مطابق با نمونه های خارجی
صادقی پناه با اعلان اینکه تابش تولید شده در این لابراتوار به واسطه شتاب دهنده سنکروترون، تابشی خاص است که تابحال در کشور ما وجود نداشته است، اظهار داشت: در کل دنیا حدود ۵۰ شتاب دهنده سنکروترون وجود دارد که بعضی از آنها مانند سزامی قدیمی تر هستند. اما حدود ۱۵ شتاب دهنده سنکروترون به روز و پیشرفته در دنیا وجود دارد که سنکروترون چشمه نور ایران هم مشخصاتی نظیر این شتاب دهنده های پیشرفته خواهد داشت.
وی با اعلان اینکه این شتاب دهنده ها بیشتر متعلق به کشورهای اروپایی غربی، آمریکا، ژاپن، چین و روسیه اند، اظهار داشت: ایران در بسیاری موارد وابسته به این کشور هاست، بدین جهت اجرای چنین پروژه ای بسیار به نفع کشور خواهد بود.
طرح چشمه نور در امتداد بومی سازی و سرریز فناوری به صنایع کشور اجرایی می شود که به واسطه آن بخش قابل توجهی از صنایع کشورمان بخصوص صنایع دانش بنیان ارتقا خواهد یافت
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران اشاره کرد: این طرح در امتداد بومی سازی و سرریز فناوری به صنایع کشور اجرایی می شود که به واسطه آن بخش قابل توجهی از صنایع کشورمان بخصوص صنایع دانش بنیان ارتقا خواهند یافت.
وی با اعلان اینکه البته برخی کشورهای منطقه نظیر امارات متحده عربی، ترکیه و ارمنستان همزمان با ایران به فکر راه اندازی شتابگر سنکروترون هستند، اظهار داشت: امارات متحده عربی که کشوری کوچک و بدون صنعتی خاص است هم به فکر ساخت سنکروترون است و روی آن سرمایه گذاری می نماید که خود نشان دهنده اهمیت بالای این مساله است. احتمالا این کشور به سبب خرید مستقیم تمامی تجهیزات از سایر کشورها و هم نبود مشکلات مربوط به تحریم های سیاسی و اقتصادی، زودتر از ایران به شتاب دهنده سنکروترون دست پیدا می کند ولی مبنای ما بومی سازی و کسب دانش و فناوری است؛ شاید زمان زیادی بطلبد اما بهره خوبی برای کشور خواهد داشت.
وی اشاره کرد: ایجاد حدود ۳۰ خط باریکه جز اهداف این پروژه است و در افتتاح اولیه دارای ۷ خط باریکه خواهد بود و راه اندازی کل خطوط باریکه این پروژه طی دوره بهره برداری و بنا بر نیاز کاربران صورت خواهد گرفت. خط باریکه ها در واقع لابراتوار های خاص تصویربرداری مبتنی بر تابش سنکروترون هستند که تابش های ایکس تولید شده توسط شتاب دهنده سنکروترون وارد آنها شده و برای آزمایش های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران اظهار داشت: فاز پس از مطالعات و طراحی پایه، طراحی تفصیلی و ساخت شتاب دهنده است که در این فاز، طراحی تجهیزات شتاب دهنده سنکروترون دقیق تر شده و ساخت آنها انجام می گیرد. برای دقیق تر کردن طراحی ها، نیازمند انجام چندین پروژه تحقیق و توسعه هم خواهیم بود.
احداث ساختمان ها و تأسیسات زیربنایی پروژه از سال جاری آغاز می شود
وی در ادامه اظهار داشت: پیرو سفر استانی ریاست جمهوری به قزوین و با نظر مساعد رئیس جمهور و دولت، همراهی استانداری قزوین، راه اندازی ساختمان ها و تأسیسات زیربنایی پروژه از سال جاری شروع می شود که البته سرعت پیشرفت آن وابسته به نحوه تأمین مالی پروژه است.
صادقی پناه اشاره کرد: در تمام لابراتوار های دنیا مرسوم می باشد که جهت استفاده از خطوط باریکه باتوجه به مشخصات آنها، هزینه ای ساعتی از کاربر دریافت می شود و این به خودی خود می تواند برای این لابراتوار درآمدزا باشد. همینطور این خدمات می تواند به کاربران سایر کشورها همچون کشورهای منطقه عرضه شود.
نقش شتابگر ملی در انجام پروژه های دفاعی و محرمانه
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران با اعلان اینکه این لابراتوار برای کشور صرفه جویی ارزی خواهد داشت، اظهار داشت: کاربران ایرانی هزینه های قابل توجهی جهت استفاده از خدمات شتاب دهنده های سنکروترون در کشورهای دیگر پرداخت می کنند. بعلاوه از این لابراتوار می توانیم در پروژه های دفاعی بهره ببریم در حالی که دریافت خدمات در این پروژه ها از شتاب دهنده های سنکروترون خارج از کشور میسر نیست.
صادقی پناه در پاسخ به این پرسش که ساخت این پروژه چقدر می تواند توان علمی ما را در سطح منطقه و کل دنیا نشان بدهد، اظهار داشت: این پروژه سطح علمی ما را چند پله ارتقا می دهد. ما توانایی تصویربرداری و دیدین برخی جزئیات را نداریم که با راه اندازی لابراتوار چشمه نور ایران خودکفا می شویم. چونکه از این لابراتوار میتوان بعنوان ابزار تصویربرداری و تشخیصی در تمام علوم و فناوری ها بهره برد که این مساله علوم، فناوری ها و صنایع ما را ارتقا و تحت تاثیر قرار می دهد.
وی با اعلان اینکه ایران حالا به کشورهای دیگر برای برخی آزمایشات وابستگی دارد، اظهار داشت: البته کشور ما به سبب عضویت در پروژه سزامی در کشور اردن امکان استفاده از خط باریکه های آنرا دارد اما سزامی یک شتاب دهنده قدیمی است و خطوط باریکه آن کیفیت پایین تری نسبت به شتاب دهنده های پیشرفته دارد و بنابراین برای آزمایش های ساده تر قابل استفاده می باشد.
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران با اعلان اینکه در مباحث راهبردی و نمونه های محرمانه هم نمی توانیم از لابراتوار های سایر کشورها بهره ببریم، اظهار داشت: ما از تابش سنکروترون برای تحقیقات در ساخت قطعات دفاعی محروم هستیم و این کمبود صنایع و تکنولوژی در کشور یکی از علل اجرایی شدن چنین پروژه بزرگی است.
ما از تابش سنکروترون برای تحقیقات در ساخت قطعات دفاعی محروم هستیم و این کمبود صنایع و تکنولوژی در کشور یکی از علل اجرایی شدن چنین پروژه بزرگی است وی اظهار داشت: مراکز علمی برجسته کشورهای کره جنوبی، تایوان، روسیه، ایتالیا، اسپانیا، سوئیس و… با طرح چشمه نور ایران همکاری علمی دارند و این همکاری ها می تواند علاوه بر انتقال دانش و تکنولوژی در ساخت این شتاب دهنده، به توسعه دیپلماسی علمی کشور هم کمک می نماید.
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران با اعلان اینکه این پروژه باب همکاری را با ایرانی ها مقیم خارج فراهم نموده است، اظهار داشت: ما هم اکنون با ایرانی ها خارج از کشور هم در توسعه کاربردها و هم در ساخت شتاب دهنده همکاری داریم.
به گفته وی، این پروژه زمینه همکاری و یا بازگشت آنها را فراهم می آورد. دانشمندان ایرانی شاغل در سایر لابراتوار های تحقیقاتی تابش سنکروترون مشاوران خوبی برای این پروژه به شمار می روند.
صادقی پناه با اعلان اینکه این پروژه در اشتغال زایی محققان به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر می گذارد، اظهار داشت: حدود ۳۰۰ نفر پرسنل مستقیم پس از طریق اندازی در این شتاب دهنده مشغول به کار خواهند شد و سالانه ۲ تا ۳ هزار متخصص هم بعنوان کاربر از خدمات این شتاب دهنده استفاده می کنند. به سبب این که اجرای پروژه چشمه نور ایران به صورت مستقیم در توسعه صنایع مؤثر است می تواند اشتغال زایی زیادی برای اهالی صنعت به همراه داشته باشد.
سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران با اشاره به این که بخش هایی از این پروژه با همکاری و حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان انرژی اتمی ایران پیش رفته است، اظهار داشت: قول پشتیبانی از سوی استانداری قزوین و سازمان برنامه و بودجه را هم برای ادامه مسیر این پروژه دریافت کرده ایم.
دلیل کندی پیشرفت طرح چشمه نور
وی با اعلان اینکه دولت های پیشین در تخصیص بودجه به این پروژه کوتاهی هایی داشته اند که منجر به کند شدن روند توسعه طرح چشمه نور ایران شده است، اضافه کرد: بودجه مورد نیاز برای افتتاح فاز اول شتاب دهنده سنکروترون به غیر از هزینه زیرساخت ها، در حدود ۳۰۰ میلیون دلار است.
به گفته سرپرست گروه بسامد رادیویی طرح چشمه نور ایران، تابحال هزینه اجرای طرح چشمه نور ایران توسط سازمان برنامه و بودجه، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و منابع داخلی پژوهشگاه دانش های بنیادی تأمین شده است. تأمین مالی بخشی از طراحی پایه طی تفاهم نامه ای بین پژوهشگاه و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری محقق شده است.
به گزارش ایت بال به نقل از مهر، باآنکه فرآیند ساخت و بهره برداری از پروژه های کلان ملی مانند «چشمه نور» در زمان کوتاه میسر نیست اما کمبود اعتبار و نرسیدن بموقع بودجه های لازم از سالهای قبل روند تسریع این پروژه حیاتی را با کندی مواجه کرده به طوریکه هنوز با گذشت بیشتر از ۱۰ سال از کلید خوردن فاز مطالعاتی، فرآیند بهره برداری از پروژه به سرانجام نرسیده است بنابراین انتظار می رود با توجه به این که سال ۱۴۰۱ سال دانش بنیان نامگذاری شده دولت سیزدهم برای تسریع در اجرای این ابرپروژه علمی اقدامات لازم را انجام دهد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب